Een opstelling is een methode binnen het systemisch werk om snel inzicht te krijgen in de diepere oorzaken van een vraag over gedrag. Met een opstelling geef je een ruimtelijk en visueel beeld van je onbewuste interne dynamieken weer. Dat kan aan de hand van vloermatjes, poppetjes of andere materialen. Een opstelling is als een levende foto waarin je de gevoelens van gebeurtenissen direct weer oproept. Het toont iets over hoe jijzelf of de anderen die bij de situatie betrokken waren met situaties om zijn gegaan. Door er naar te kijken of zelf midden in je eigen verhaal te staan voel je direct waar je aandacht naar uit gaat en over wie of waar het om gaat.
Er zijn verschillende vormen van opstellen ontwikkeld. De vormen die wij gebruiken zijn de familie opstelling, de opvoedopstelling en de opstelling van het verlangen.
Bij beide vormen van opstellen komt er inzicht in de emotionele belastingen die iemand uit zijn eigen verleden ervaart. Daardoor kan hij niet met een open hart voor zichzelf en zijn omgeving aanwezig zijn. Vaak zie je bijvoorbeeld dat ouders niet of juist heel erg op hun kind, en dus ook niet of heel veel op zichzelf gericht zijn. Door emotionele verstrikkingen (met het verleden) kunnen ouders niet hun volwassen plek innemen waardoor kinderen op hun beurt niet op hun kindplek kunnen staan. Dit uit zich vaak in bijzonder (emotioneel) gedrag. Je ziet vaak dat dit een meergenerationeel patroon is.
Een opstelling maakt onbewuste dynamieken bewust waardoor je ook bewust keuzes kunt gaan maken. Je wordt dus niet meer geleefd door je overlevingsgedrag maar je wordt meer beschikbaar voor dat wat er nu is, voor je eigen behoeftes en die van de ander.
In een opstelling kunnen emoties uit de oude situatie weer aangeraakt worden, daardoor kan de bevroren energie kan gaan smelten en weer gaan stromen.
In een opstelling zie je vaak dat de verstrikking vanuit liefde ontstaan is. Door dit inzicht komt er meer begrip naar anderen en naar jezelf.
Een opstelling gebeurt altijd vanuit een vraag, thema of verlangen van de inbrenger en nooit vanuit de kant van de behandelaar. Omdat het om een onbewust interne dynamiek van de cliënt gaat is de cliënt de ‘eigenaar’ van het proces. De cliënt staat in zijn eigen verhaal en alleen hij kan voelen ‘of het klopt’. De behandelaar is volgend en doet suggesties. Een opstelling is, behalve dat het visueel inzichten geeft, vooral een gevoelservaring en werkt goed voor mensen bij wie de overlevingspatronen, zoals veel praten, pleasen, geen of juist een hele sterke identiteit, sterke ratio/cognitie en dergelijke, heel sterk zijn ontwikkeld.
Een tafelopstelling kan spelenderwijs ook goed met kinderen vanaf ongeveer 12 jaar gedaan worden. Kinderen kunnen vaak heel duidelijk de verstrikkingen van hun ouders aanvoelen en weergeven zonder dat de loyaliteit en de afhankelijkheid in t gedrag komt. Door met de onderlaag van de dynamiek aan het werk te gaan kan er een duurzame gedragsverandering in gang gezet worden.
Deze werkvorm toont de innerlijke verdeeldheid die ontstaat bij ingrijpende gebeurtenissen (afsplitsing) als mensen daar niet voldoende van kunnen herstellen. Bij het opstellen van het verlangen werken we met een zin. ‘wil’ in het verlangen ‘ik wil rust’ kan bijvoorbeeld gekoppeld zijn aan het opgeven van je eigen wil ten behoeve van die van je ouders. Of het kan juist heel sterk ontwikkeld zijn, voortkomend uit dezelfde onderliggende dynamiek waarbij er als kind geen aandacht was voor de eigen wil van het kind.
Een opstelling kan gedaan worden op tafel (ook wel tafelopstelling genoemd). Hierbij maken we gebruik van playmobile poppetjes en metaforen. Het voordeel van de tafelopstelling is dat hij op ieder moment kan worden ingezet. Het wordt door veel mensen ervaren als een laagdrempelige en verhelderende manier om inzicht te krijgen.
Een opstelling kan ook gedaan worden in de vrije ruimte. Dan wordt er vaak gewerkt met vloermatjes, houten poppen, een stuk papier of andere objecten. Bij deze vloeropstelling kan de cliënt vanuit een afstand naar zijn verhaal kijken maar ook op de verschillende plekken staan en zijn eigen verhaal voelen. Deze vorm van opstellen is intenser en heeft een diepere werking dan de tafelopstelling.
Een opstelling kan binnen ieder behandeltraject een verhelderende methode zijn, bijvoorbeeld als onderdeel van een diagnostiektraject. Als aanvulling op schematherapie, CGT en bij een thuisobservatie of gezinsbehandeling kan een opstelling ook worden ingezet. Ook binnen de volwassen GGZ is een opstelling een snelle en verdiepende ervaring.
